ÖZ

Amaç

Ani bebek ölümü sendromu (ABÖS) bir yaş altında bebeklerin beklenmedik ve açıklanamayan bir şekilde aniden ölümüdür. Amerikan Pediatri Akademisi’nın (APA) güvenli uyku çevresi önerileri ile uyku ilişkili bebek ölümleri azaltılabilir. APA'nin 2022 yılında güncellenen önerileri doğrultusunda hazırlanan anketimizle, Türkiye’de sosyoekonomik durumu farklı olan iki ilde annelerin ABÖS ile ilgili bilgi düzeylerinin değerlendirilmesi amaçlanmıştır.

Yöntem

Bu anket çalışması Ankara ve Muş ilinde, bebekleri serviste yatan annelerden, ankete katılmak için gönüllü olanlar arasında yapıldı. Ankete katılanlara APA’nın 2022 yılında yayınlanan ABÖS ile ilgili önerileri doğrultusunda çoktan seçmeli 22 soru soruldu.

Bulgular

Çalışmamıza toplam 652 anne katıldı. Çalışmaya katılanların yaş ortalaması ortanca değeri (minimum-maksimum) 28 (16-47) yaş idi. Annelerin %7,2’si eğitimsiz iken %32,7’si ilkokul mezunu, %29,3’ü lise mezunu, %29,3’ü üniversite mezunu idi. Yatak sertliği, yastık kullanımı, yatak paylaşımı, örtü kullanımı ve ABÖS eğitimi ile ilgili soruların cevapları gruplar arasında anlamlı olarak farklı bulundu (p<0,05).

Sonuç

Anket çalışmamızda annelerin ABÖS ile ilgili bilgi düzeyleri yetersiz bulundu. Güncellenen öneriler ışığında ailelere eğitimler verilerek ABÖS’e neden olan uyku ilişkili risk faktörlerinin azaltılabileceği düşünüldü.

GİRİŞ

Ani bebek ölümü sendromu (ABÖS), bir yaş altındaki bir bebeğin tam bir otopsi, ölüm yeri incelemesi ve detaylı klinik ve patolojik değerlendirmeyi de içeren kapsamlı bir araştırma sonrasında açıklanamayan ani ölümü olarak tanımlanmaktadır. ABÖS patogenezi genetik, çevresel ve sosyokültürel faktörleri kapsayan durumlarla ilişkilidir.¹Gelişmiş ülkelerde ABÖS yaşamın ilk yılındaki (yenidoğan dönemi hariç) ölümlerin birinci nedenidir ve dünyada bebek ölümlerinin üçüncü önde gelen nedenidir.² Bir yaş altındaki bebeğin ani ve beklenmedik bir şekilde meydana gelen, yakın veya belirgin bir nedeni olmayan ölümü ise ani beklenmedik bebek ölümüdür (ABBÖ). Bu yalnızca ABÖS’e bağlı ölümleri değil, tüm bebeklerin ani ve beklenmedik ölümlerini içermektedir. Bu beklenmedik ölüm doğal-doğal olmayan nedenler olan boğulma, mekanik asfiksi, enfeksiyon, aspirasyon, metabolik hastalık, kazasal olmayan travma gibi sebeplerle gelişebilmektedir.³Ayrıca ABBÖ için düşük sosyoekonomik durum, işsizlik ve aile içi şiddet diğer risk faktörleri olarak belirtilmiştir.^{4, 5}Özellikle düşük sosyoekonomik düzey yüksek ABÖS ve ABBÖ riskiyle ilişkilendirilmiştir.⁶

ABÖS’ün neden olduğu ölümlerin ardındaki mekanizmalar net olarak bilinmemekle birlikte çeşitli risk faktörleri tanımlanmıştır. Amerikan Pediatri Akademisi (APA) bebeklere ilişkin faktörler ve ebeveynlere ilişkin faktörler olmak üzere uykuya bağlı bebek ölümlerini azaltmak amacıyla öneriler içeren bir güncelleme yayınlamıştır. ABÖS bebek için içsel savunmasızlığa sahip olduğu kritik dönemde, ekzojen bir tetikleyici olaya (örneğin; güvenli olmayan bir uyku ortamına maruz kalma) maruz kaldığında ortaya çıkmaktadır. Sırt üstü (supine) yatırma, sağlam-eğimli olmayan yatak yüzeyi, yatak paylaşımı olmadan aynı odada kalmak, yumuşak yatak ve aşırı ısınmadan kaçınma güvenli bir uyku ortamı sağlanması ile uyku ilişkili ölümleri azaltabileceği belirtilmiştir. Anne sütü, nikotin-alkol-marihuana-opioidler ve yasadışı ilaç maruziyetinden kaçınmak, rutin aşılama ve emzik kullanımı ek tavsiyeler arasındadır.⁷

ABÖS patogenezi hakkında belirsizlik olmasına rağmen odak noktası, değiştirilebilir risk faktörlerinin önlenmesine yöneltilmiştir. Ekonomik, sosyal ve eğitimsel kaynaklara erişim eksikliğinin uykuya bağlı ölümler için risk föktörü olduğunu kabul ederek, olası bilinmeyen risk faktörlerinin belirlenmesi için ailelerle yakın iş birliği içinde çalışılmalıdır.⁷

Çalışmamızda bir yaş altı bebeği olan annelerin ABÖS hakkında bilgi düzeylerini ölçmeye yönelik, ülkemizde sosyoekonomik düzeyi farklı olan iki ilde yapılan anket sonuçlarının değerlendirilmesi amaçlanmıştır.

YÖNTEM

Bu anket çalışması ülkemizde yer alan Ankara ve Muş ilinde, bebekleri serviste yatan annelerden, ankete katılmak için gönüllü olanlar arasında yapıldı (Ek 1). Ankete katılanlara APA’nın 2016-2022 yılında yayınlanan ABÖS ile ilgili önerileri doğrultusunda çoktan seçmeli 22 soru soruldu.^{7, 8}Annelerin ankete katılımı kabul etmeleri durumunda anket dağıtım işlemi her iki yazar tarafından sağlandı. Annelere anketi tamamlamaları için bir saat süre verildi. Okuma-yazma bilmeyen annelerin anketleri yazarlar tarafından okundu. Anket toplama işlemi her iki yazar tarafından sağlandı.

Çalışma için Ankara Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Hematoloji Onkoloji Hastanesi Etik Kurulu'ndan (karar no: 2019-110, tarih: 19.04.2019) ve Muş Devlet Hastanesi Etik Kurulu'ndan onay alınmıştır (karar no: E-61908725-619-32, tarih: 30.11.2022).

On sekiz yaş altında (2 anne 17 yaşında, 1 anne 16 yaşında) 3 anne çalışmaya dahil edilmiş olup, resmi olarak evli oldukları için kendileri dışında herhangi birinden onam alınmadı. Ankete başlamadan önce gönüllü annelerden sözlü onam alındı.

İstatistiksel Analiz

Verilerin analizinde SPSS^® for Windows versiyon 22 programı kullanıldı. Kategorik veriler için ki-kare testi kullanıldı. Devamlı değişkenler, median ve standart sapmalarına göre kıyaslandı, bu veriler için Student t-testi kullanıldı. Sonuçların p<0,05 olması durumunda anlamlı kabul edildi.

BULGULAR         

Çalışmamıza 652 anne (Ankara n=452, Muş n=200) katıldı. Çalışmaya katılanların yaş ortalaması ortanca değeri (minimum-maksimum) 28 (16-47) yaş idi. Annelerin %56,3’ünün birden fazla çocuğu varken, %41,6’sının ilk bebeğiydi. Annelerin %72,9’u çalışmıyorken, %16,4’ü kamu çalışanıydı ve %9,7’si özel sektörde çalışmaktaydı. Annelerin %7,2’si eğitimsiz iken %32,7’si ilkokul mezunu, %29,3’ü lise mezunu, %29,3’ü üniversite mezunu idi.

Annelerin bir sağlık çalışanı tarafından ABÖS eğitimi aldığı hakkında yanıtları, Ankara’da %73,9 ve Muş’da ise %65 (p<0,05) saptandı. Yatak sertliği, yastık kullanımı, yatak paylaşımı, örtü kullanımı ile ilgili soruların cevapları gruplar arasında anlamlı olarak farklı bulundu (p<0,05) (Tablo 1). ABÖS eğitimi Ankara’da Muş’a göre daha yüksek çıkmasına rağmen güvenli uyku pozisyonu iki ilde de supine uyku pozisyonu seçimi yönünde düşük ve benzer saptandı (p<0,05) (Tablo 1).

Ankara ve Muş’taki anneler genel olarak değerlendirildiğinde uyku pozisyonu, yatak sertliği, oto koltuğu kullanımı, örtü kullanımı, emzik kullanımı, plagiosefali ve bebeğin kundaklanması ile ilgili soruların yanlış yanıtlanma oranları daha fazla idi (Grafik 1, 2, 3).

TARTIŞMA

Çalışmamızda annelerin ABÖS ile ilgili risk faktörleri hakkında farkındalık bilgi düzeyini değerlendirdiğimizde yatak sertliği, yastık kullanımı, yatak paylaşımı ve örtü kullanımı ile ilgili iki il arasında farklılık saptandı. Ayrıca sağlık çalışanları tarafından verilen ABÖS eğitimi Ankara’da daha yüksek oranda saptanmasına rağmen, güvenli uyku için supine uyku pozisyonu seçim oranının iki ilde de düşük ve benzer olduğu görüldü.

Uyku ilişkili bebek ölümlerini azaltmak için önerilen uyku pozisyonu supine pozisyondur. Supine pozisyon bir yaşa kadar uygulanmalıdır. Yan yatırmak güvenilir değildir ve tavsiye edilmemektedir.⁷ Yan yatış ya da prone yatışta ekshale edilen gaz geri solunabilir bu da hiperkapni ve hipoksiye neden olabilir.^{9, 10} Bazı ebeveynler ve sağlık uzmanları bebeklerin supine pozisyonda uyurken boğulma riskinden endişe duymaktadır. Bununla birlikte, bebeklerin hava yolu yapısının incelenmesi ile supine pozisyonda uyuyan sağlıklı bebeklerin prone pozisyonda uyuyan bebeklere göre kusma yüzünden boğulma olasılığının daha düşük olduğu gösterilmiştir.¹¹ Prone pozisyonda uyumak özellikle 2-3 aylık bebeklerde kardiyovasküler sistemdeki otonomik kontrolü değiştirmekte ve serebral oksijenizasyonu azaltarak ABÖS riskini arttırmaktadır.^12-14 Ayrıca prone pozisyon supine pozisyona göre vücut ısı kaybını önleyerek, vücut ısısının artmasını sağlayabilir.^{15, 16} Yapılan anket çalışmamızda iki ilde de güvenli uyku pozisyonu için verilen supine pozisyon cevap oranının düşük olduğu görüldü. Her iki ilde de yan yatırmak seçeneği ABÖS’ü engellemek adına daha uygun olarak seçilmiştir. Hırvatistan’da yapılan ABÖS ile ilgili bir ankette, katılımcıların yarısı bebeklerini supine, %37’si yan ve %14’ü prone yatırdığını bildirmiştir. Bu çalışmada Hırvat ebeveynlerin ABÖS kavramına aşina olduğu ancak risk faktörleri ve güvenli bebek uykusu konusundaki bilgileri yetersiz olarak değerlendirilmiştir. Bunun en iyi yansıması katılımcıların yalnızca yarısının bebekleri, uyku için supine pozisyonda yatırmış olması olarak belirtilmiştir.¹⁷ Uyku pozisyonu ve konumu, yatak malzemeleri ve diğer güvenli uyku pratikleri ile ilgili deneyimleri ölçmek için 61 kreşte 395 personele kesitsel bir anket yapılmış. Katılımcıların önemli bir kısmı (%23,6) bebeklere yan veya prone uyku pozisyonu kullanmış. Hem çocuk bakımı yapanların hem de ebeveynlerin eğitilmesi için, Güney Kore çocuk bakım kültürüne dayalı standart güvenli uyku kılavuzları geliştirilmesi gerektiği vurgulanmıştır.¹⁸ Yüz seksen dört bebeğin güvenli uyku uygulamalarının değerlendirildiği başka bir çalışmada ebeveynlerin %10’dan fazlasının APA’nın hiçbir önerisine uymadığı tespit edilmiş olup yakın gelecekte APA’nın önerilerinin sağlık kampanyalarının bir parçası haline gelmesi gerektiği vurgulanmıştır.¹⁹Hollanda’da 2011’de supine uyku pozisyonun %92’den, 2017 yılında %83’e gerilediği görülmüş olup bu durumun ABÖS vakalarındaki hafif artışın sebebi olabileceği belirtilmiştir.²⁰ Portekiz’den yapılan bir çalışmada sağlık çalışanlarının %100’ünün ve ebeveynlerin %67,7’sinin ABÖS’nun farkında olduğu saptanmış. Buna rağmen sağlık çalışanlarının %82,3’ü ve ebeveynlerin %47,5’i supine pozisyonun ABÖS’ü önlemede en güvenli pozisyon olduğunu belirtmiştir. Yan pozisyonun ABÖS riskini azalttığına veya etkilemediğine inanan sağlık çalışanı oranı %29,2 iken %6,2’si yan pozisyonun ABÖS’ü önlemede en etkin pozisyon olduğunu belirtmiş ve %9,7 sağlık çalışanı yan pozisyonu ailelere önermiştir.²¹ Çalışmamızda da anneler tarafından uyku pozisyonunda yan yatış pozisyonunun güvenli olarak değerlendirilmesinde, ülkemizdeki geleneksel uygulamaların anne üzerinde daha baskın etki oluşturmasına bağlı olabileceği düşünüldü. Yapılan bir çalışmada özellikle mide tarafına doğru yan yatış uyku pozisyonu, prone pozisyondan daha riskli bulunmuştur.²² Ayrıca yan uyku pozisyonundaki bebeğin yuvarlanarak prone pozisyona geçme riski de mevcuttur.²³Ülkemizde uyku pozisyonunun sosyoekonomik durumla ilgili bir kriter olmadığı anket sonucuna göre anlaşılmış olup ebeveynlere ya da bebeğe bakan kişilere bu konuda ayrıntılı bilgi verilmesi gerektiği görülmüştür. Geleneksel uygulamaların değiştirilerek supine uyku pozisyonu kullanımı yaygınlaştırılmalıdır. Sert, düz, eğilimli olmayan bir yüzeyde supine pozisyonun boğulma ya da aspirasyon riskini arttırmayacağı ebeveynlere ve bebek bakıcılarına anlatılmalıdır.

APA, ABÖS riskini azaltmak için yastık, yastığa benzer oyuncaklar, yorgan, battaniye ve gevşek yatak takımları gibi yumuşak nesnelerin bebeğin uyku alanından uzak tutulmasını önermektedir.⁷ Çalışmamızda yastık ve örtü kullanımı ile doğru yanıt veren anne sayısı Ankara’da daha yüksek oranda saptandı. Muş’taki annelerin yastık ve örtü kullanımı hem geleneksel hem de mevsimsel farklılıklara bağlı olarak yüksek saptanmış olabilir. Hırvatistan’da yapılan çalışmada da bebeklerin çoğu (%86) yastık üzerinde ya da peluş oyuncaklarla uyumaktaymış.¹⁷ Uyku yüzeyini daha yumuşak hale getirmek için tasarlanmış yatak örtüleri 1 yaşından küçük bebekler için güvenilir değildir. Beşik duvarlarındaki herhangi bir kumaş, bebek için boğulma riski oluşturabileceği için önerilmemektedir. Araba koltukları, pusetler ve salıncaklar özellikle 4 aydan küçük bebekler için rutin uyku için kullanılmamalıdır. Bebek uyurken anne ile aynı oda, ayrı yatakta ideal olarak en az 6 ay birlikte olmalıdır. Beşiğin ebeveynlere yakın olması bebeğin izlenmesi, bakımı, beslenmesi açısından kolaylık sağlamaktadır.⁷

Anne sütü ile beslenen bebekler mamayla beslenenlere göre uykudan daha kolay uyanmakta ve bu bebeklerde daha az enfeksiyon gelişmesi nedeniyle ABÖS riski azalmaktadır.^{24, 25} İsteğe bağlı emzirme ve uyku sırasında emzik kullanımı ABÖS’e karşı koruma sağladığı için ebeveynlere tavsiye edilmelidir. Ebeveynler hamilelik sırasında ve doğumdan sonra tütün, alkol ve yasa dışı uyuşturucu kullanımına karşı uyarılmalıdır.²⁶ ABÖS nedeniyle ölen bebeklerin son uykularında emzik kullanımının daha düşük olduğu görülmüştür. Amerika’da emzirmeye başladıktan sonra ABÖS riskini azaltmak için emzik kullanımı önerilirken, Avustralya ve Birleşik Krallık’ta kararsızlıktan dolayı emzik kullanımı önerilmemektedir.²⁷ Bizim anketimizde ABÖS’de anne sütü konusunda duyarlılığın yüksek olduğu ve her iki il açısından sonuçların benzer olduğu görüldü. Birleşik Krallık’ta 400 annenin katıldığı bir anket çalışmasında ise ABÖS açısından 48 riskli annenin diğer gruplara göre emzirme oranları daha düşük saptanmıştır.²⁸

Çalışmamızda sosyoekonomik düzeyin ve kültürel uygulamaların farklı olduğu iki ilin karşılaştırılması bebeklerin uyku rutini oluşturulmasında geleneksel uygulamaların etkili olduğunu göstermiştir. Ailelerin iki ilde ABÖS hakkında bilgi durumundaki farklılığa rağmen, supine uyku pozisyonu hakkında benzer verdikleri yanıt endişe uyandırmıştır.

Çalışmanın Kısıtlılıkları

Çalışmamız yalnızca Ankara ve Muş illerindeki annelerle gerçekleştirilmiştir. Farklı illerde yapılan araştırmalar farklı sonuçlar ortaya koyabilir. Çalışmaya sadece hastanede bebekleri yatan anneler katılmıştır. Genel popülasyondaki anneler arasında farklı bilgi seviyeleri saptanabilir. Çalışma anlık bir değerlendirme sunduğundan, annelerin zaman içinde bilgi düzeylerindeki değişimleri ve eğitimlerin uzun vadeli etkilerini değerlendirmemektedir.

SONUÇ

Sonuç olarak ani bebek ölüm sendromu çok faktörlü durumlarla ilişkilidir. Ailelere dışsal faktörlerle ilgili yeterince bilgi verilmesi ve ailelerin bu önerileri uygulaması ABÖS nedeniyle ölümleri azaltacaktır. Sağlık çalışanlarına da yönelik Sağlık Bakanlığı tarafından ABÖS eğitim stratejilerinin geliştirilmesi, ailelere verilecek eğitim açısından önem taşımaktadır.